نیشانەی ڤایرۆسی نوێی كڕۆنا بزانە

کوردیو

لە كۆتایی ساڵی ۲۰۱۹دا لێپرسراوانی تەندروستی لە چین، جیهانیان لە ڤایرۆسێكی بەتوانای نوێ ئاگادار كردەوە. ئەم ڤایرۆسە لە ناوەڕاستی مانگی دوانزەدا لە ژمارەیەكی كەمی خەڵك لە شاری ووهان بووەتە هۆی هەوكردنی سییەكانیان. ژمارەی نەخۆشەكان لەو كاتەوە زیادی كردووە، تا ۲۳ی مانگی یەك، زۆرتر لە ٦۰۰ كەس تووش بوون. دڵنیایی دراوەتەوە كە ئەم ڤایرۆسە، ڤایرۆسێكی نوێیە، لە هەمان جۆری SARS و MERS.

كڕۆنا چییە؟

كڕۆنا باوە و بە شێوەی ئاسایی دەبێتە هۆی كێشەی سووك لە هەناسەداندا، وەك كۆكە و ئاوڕژانی لوت. هەندێكیان مەترسیدارترن. SARS، كە زۆرتر لە ۸۰۰۰ كەسی تووش كردبوو، بەرپرسی مەرگی ۷۷٤ كەس لە كاتی سەرهەڵدانی نەخۆشییەكە لە ساڵی ۲۰۰۳دا بوو. MERS، كه بۆ یەكەم جار لە ساڵی ۲۰۱۲دا ناسرا، مەرگهێنەرترە. دەوروبەری ۳۴٤ لەسەدی كەسانێك كە تووشی ئەم ڤایرۆسە بوون، مردن.

نیشانەی نەخۆشیی ئەم ڤایرۆسە نوێیە چییە؟

كەسانێك كە تووشی ئەم ڤایرۆسە بوون، زۆربەی جار تووشی كۆكە و تا، و هەندێك جار تووشی كێشەی هەناسەدان دەبن. بە پێی لێپرسراوانی تەندروستی، ئەم نیشانانە لەنێوان دوو ڕۆژ تا دوو حەوتە پاش تووشبوون بە ڤایرۆس، سەر هەڵدێنن.

ئەم ڤایرۆسە لە كوێوە هاتووە؟

ڕێكخر‌اوی جیهانیی تەندروستی بە ڕۆژنامەنوسانی گوت كە ئەم بریكارێتیە هێشتا لەسەر دۆزینەوەی سەرچاوەی ئەم ڤایرۆسە كار دەكات. بەڵام زۆربەی كەسانێك كە بۆ یەكەم جار تووشبوون، سەردانی بازاڕی خۆراك لە ووهانیان كردبوو. لەو كاتەوە، ئەو بازاڕە كە ئاژەڵی كێویی زیندوو و كێلگەیی دەفرۆشن داخراوە و پاككراوەتەوە.

شیكردنەوەی جینێتیكی نوێ ئاماژە بەوە دەكات كە ئەم ڤایرۆسە لە ڤایرۆسێك دەچێت كە شەمشەمەكوێرەكان و مارەكان تووش دەكات. باسكارەكان لەسەر ئەو باوەڕەن كە ئەم كێشەیە لەوانەیە لە ڤایرۆسێكی جیا لە تێكەڵ بوونی شەمشەمەكوێرەكان و مارەكان بێت. ئەم شتە دەتوانێت لە سروشتدا ڕوو بدات، بەڵام لەوانەیە لە بازاڕیش كە ئاژەڵەكان لە نزیكی یەك داندراون، ڕووی دابێت.

چۆن ئەم ڤایرۆسە لە مڕۆڤدا بڵاو دەبێتەوە؟

هەمان شیكردنەوەی جینێتیك ئاماژە دەكات كە ڤایرۆسەكە لەوانەیە بە هۆی بازدان لە جینێك بۆ پرۆتینێك، توانای بازدان لە مارەوە بۆ مڕۆڤی ببێت. ئەگەر ڤایرۆسێك لە پیسایی ئاژەڵدا بێت، هەندێك باسكار لەسەر ئەو باوەڕەن كە ئەم ڤایرۆسە دەتوانێت لە هەوادا بڵاوبێتەوە و مڕۆڤ هەناسە هەڵبمژێت و ئەو ڤایرۆسە بچێتە ناو جەستەیەوە.

ئەم ڤایرۆسە چەندە بڵاو دەبێتەوە؟

زۆر زووە بۆ زانینی ئەوەی كە ئەم ڤایرۆسە چەندە بەئاسانی بڵاو دەبێتەوە. ڤایرۆسەكە لە هەوادایە و دەزانین كە دەتوانێت لەنێوان خەڵكدا بگوازرێتەوە.

ڤایرۆسی كۆرۆنا و نیشانەكانی و خۆپاراستن لێی

كۆرۆنا بریتیە لەكۆمەلێك لەڤایرۆس و دەبێتە هۆی نەخۆشكەوتنی مرۆڤ وئاژەڵ و كاتێك تووشی مرۆڤ دەبێت كۆمەڵێك كێشەی تەندروستی لێدەكەوێتەوە.

ناوی كۆرۆنا واتا چەپكەگوڵ یاخود تاج و ئەوە ناوەش لەو شێوە خڕەوە ناونراوە كەلەژێر ووردبیندا ئەو ڤایرۆسە شێوەی خڕە و لەشێوەی تاجی پادشا دەردەكەوێت.

مێژووی سەرهەڵدانی كۆرۆنا:

بۆ یەكەم جار ڤایرۆسی كۆرۆنا لەباڵندە دەركەوت لەساڵی ١٩٣٧ و دواتر لەئاژەڵە شیردەرەكان و پاشان لەساڵی ١٩٦٠ بۆ یەكەم جار گواسترایەوە بۆ مرۆڤ ، لەساڵی ٢٠٠٣ لەشێوەی نەخۆشی سارس دەركەوت و نزیكەی ٨٠٠ كەس بەهۆیەوە بوونە قوربانی و لەساڵی ٢٠١٢ لەسعودیە دەركەوت و ناونرا كۆرۆنای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

جۆرەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا:

حەوت جۆر ڤایرۆسی كۆرۆنا هەیە لەوانە ڤایرۆسی كۆرۆنای پەیوەندیدار بەسارس و ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی پەیوەندیدار بەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست ٢٠١٢و ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ ناسراو بە ڤایرۆسی كۆرۆنای ووهان.

١- ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی E229 (HCoV-229E).

٢- ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی OC43 (HCoV-OC43).

٣- ڤایرۆسی كۆرۆنای پەیوەندیدار بەسارس (SARS-CoV).

٤- ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی NL63 (HCoV-NL63).

٥- ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی HKU1.

٦- ڤایرۆسی كۆرۆنای پەیوەندیدار بەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست (MERS-CoV) و پێشتر ناسراو بوو بە ڤایرۆسی نویی كۆرۆنا (2012 HCoV-EMC).

٧- ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ (nCoV) و ناسراوە بە ڤایرۆسی كۆرۆنای ووهان.

ڤایرۆسی كۆرۆنا:

هەمان زنجیرەی ڤایرۆسی ئەنفلۆنزای بەراز و باڵندەیە و ڤایرۆسەكە خانەو ناوكی نیە و ترشی ناوكی هەیە و ئەم ڤایرۆسە ترشەناوكی RNA هەیە و بەیەكگرتنی لەگەڵ DNA خانەخوێ بەردەوام خۆی دەگۆڕێت.

ڤایرۆسی كۆرۆنای مرۆیی لەساڵی ٢٠٠٣ دۆزرایەوە كەدەبێتە هۆی هەناسەتوندی زۆر و ناونرا ڤایرۆسی كۆرۆنای پەیوەندیدار بەسارس و ساڵی ٢٠١٢ جۆرێكی نوێی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسعودیە دۆزرایەوە و سەرەتا ناونرا ڤایرۆسی كۆرۆنای ٢٠١٢ و لەئێستا ناسراوە بەكۆرۆنای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ساڵی ٢٠١٥ ڤایرۆسی كۆرۆنا لەكۆریای باشوور بڵاوبۆوە و لەئێستادا لە چین و چەند وڵاتێكی دیكە بڵاوبۆتەوە.

نیشانەكانی كۆرۆنا:

هەمان نیشانەكانی ئەنفلۆنزای وەرزیە و دیارترین نیشانەكانی تووشبوون بە ڤایرۆسی كۆرۆنا بریتیە بەرزبونەوەی پلەی گەرمی و دروستبوونی ئاوی لوت و هەوكردنی قوڕگ و كۆئەندامی هەناسە و نیشانەكانی هەڵامەت و سەرمابوون و كۆكەی وشك و پژمین و ئازاری پەلەكان و ماسولەكەكان و دوای ٣ بۆ ٧ رۆژ هەناسە توندی و گرفتی كۆئەندامی هەناسە دروست دەبێت.

بەپێی ئامارەكان لە ٣٦%ی ئەوانەی تووشی كۆرۆنا بوون گیانیان لەدەستداوە بەتایبەت بەساڵاچووان و ئەو كەسانەی سیستمی بەرگریان لاوازە و ئەو كەسانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە وەك نەخۆشیەكانی كۆئەندامی هەناسە و شەكرە.

خۆپارێزی لەكۆرۆنا:

ڤایرۆسی كۆرۆنا بەئاسانی لەنێوان مرۆڤەكان دەگوزارێتەوە بۆیە دەبێت خۆمان بپارێزرین و دووركەوتنەوە لەشوێنی زۆر قەرەباڵغ و رەچاوكردنی رێنماییەكانی خۆپارێزی و سەردان نەكردنی ئەو شوێنانەی نەخۆشیەكی تێدا بڵاوبۆتەوە زۆر گرنگە بۆ دانانی سنوورێك بۆ بڵاوبوونەوەی ئەو نەخۆشیە.

راگرتنی پاكوخاوێنی و دەست شووشتنی بەردەوام و دووركەوتنەوە لە كەلوپلەی كەسی تووشبوو و گومانلێكراو.

تائێستا هیچ ڤاكسینێك و چارەسەرێكی بنەڕەتی نەخۆشی كۆرۆنا نیە كەبەشێوەی كۆتایی ڕەزامەندی لایەنە نێودەوڵەتیەكانی وەرگرتبێت.